вторник, 9 июля 2013 г.

Դարեհ թագավորի բառելիեֆները



Թագավորների թագավոր Դարայավուշը՝ պարսիկների թագավորը, բազմաթիվ ազգերի տիրակալը, որին իր թշնամիները /հույները/ կոչում էին Դարեհ, որոշում է դեռևս կենդանության օրոք կանգնեցնել իր հուշարձանը: Թեև նա հավատում էր իր իշխանության ուժին ու տոկունությանը, սակայն սերունդների բարեպաշտությանը չէր վստահում: Նա հուշարձանի համար ընտրեց այնպիսի վայր, որից ավելի լավը հնարավոր չէր ընտրել: Դարեհը մտածում էր կանգնեցնել հուշարձան անկրկնելի, հավերժ: Եվ դա նրան հաջողվեց ավելի լավ, քան որևէ այլ տիրակալի՝ նրանից առաջ և նրանից հետո թագավորած: 
Դարեհ 1-ինի պալատը Պերսեպոլիսում
     Դարեհը թագավոր է կարգվել մ.թ.ա 522թ-ին ծանր պայքարից հետո, որը ընթանում էր նրա մյուս հակառակորդների հետ: Նա դաժանորեն հաշվեհարդար է տեսնում հակառակորդների հետ և Ահուրամազդա աստծուց հետո դառնում է երկրորդը իր հզորությամբ ամբողջ տիեզերքում: Հենց այս պայքարն էլ գահի համար Դարեհը հրամայում է արպացոլել հուշարձանի մեջ:
   Դեռևս հին ժամանակներից սուրբ Բեհիստունի մերձակայքում, հին առևտրական ճանապարհի հարևանությանբ դեպի երկինք էր բարձրանում ուղղաձիգ երկգլխանի ժայռաբեկոր: Նրա ուղղահայաց պատի վրա շուրջ 2500 տարի առաջ պարսից թագավոր Դարեհը հրամայում է փորագրել ռելյեֆը և գրությունը, որոնք պետք է փառաբանեին նրա հաղթանակներն ու հենց իրեն:
  Սկզբում ժայռի այդ հատվածում փորագրել են հսկայական հարթ ուղղանկյուն: Նրա ներքևի ծայրից մինչև գետին տարածությունը 150մ է, և այդ պատճառով հուշակոթողը կարելի է ուսումնասիրել միայն հեռվից: Այն բանից հետո, որբ Դարեհի քանդակագործները հեռացնում են շինարարական փայտամածները, հուշարձանին այդ ամբողջ ընթացքում ոչ ոք չի մոտենում: 

   Քարե կտավի վրա փորագրված էր բառելիեֆը՝ մի քանի մարդկային ֆիգուր՝ ամբողջ հասակով, նրանք չեն դիպճում պատին: Մյուսներից բարձր ինքը Դարեհն էր/ քանդակագործները փորձում էին դուր գալ թագավորին/: Հեղձուկ մշուշի մեջ ճանապարհից վեր բարձրանում է որևէ հանդուգն ձեռքի անհասանելի հզոր տիրակալի կերպարը: Նա ուներ մեծ աչքեր և կամարաձև հոնքեր, մորուքը գանգուր էր, իսկ գլխին ռազմական թագ էր՝ կտրված շատ բարակ և նրբորեն: Դարեհը պահանջել էր ճշգրտությամբ պատկերել յուրաքնչյուր դետալը: Թագը ոսկուց էր և զարդարված օվալաձև թանկարժեք քարերով:
   Դարեհը ձեռքը բարձրացրել է թևավոր աստծո հանդեպ, որը թռչում էր նրա վրայով, իսկ ոտքով տրորում էր իր գլխավոր թշնամիներից մեկին՝ Գաումատին/ կախարդ և աճպարար, որը ապստամբել էր Դարեհի  և նրա թագավորության դեմ/: 

   Թագավորի ոտքը սեղմված է Գաումատի փորին և նա գալարվում է ցավից ու նվաստացումից: Թագավորի հետևում կանգնած են երկու պատվավոր պարսիկներ, նրանք զինված են նիզակներով և վահաններով: Թագավորի դիմաց պատկերված են կնճռոտ և պարտված մնացած ութ դժբախտ թեկնածուները: Նրանց ձեռքերը կապված են իսկ պարանոցները միացված ընդհանուր պարանով: Դարեհը հեռատես էր և, հնարավոր է, ենթադրում էր, որ առանց մակագրության հպարտ կտավի նշանակությունը հետնորդները չէին հասկանա: Եվ նա հրամայում է պատի մնացած տարածությունը լրացնել երեք լեզուներով արձանագրությամբ՝ հին պարսկերեն՝ թագավորի և պալատականների լեզուն, բաբելոներեն՝ պետության լեզուն/ թեև ավերված, բայց շարունակող մնալ մեծ և ճանաչված/ և էլամերեն:
   Սակայն քանդակագործները նոր էին ավարտել աշխատանքը, փորագրողները պատկերել էին երկար արձանագրությունը, երբ Դարեհը վերադառնում է իր պալատ հերթական ռազմական պայքարից ՝հաղթլով սասկյան ցեղիր ղեկավարին: Եվ հրաման է տալիս, որպեսզի ավելացնեն այսպես ասասծ <<կոտրված>> թագավորների թվին նաև սասկյան առաջնորդի կերպարը: 

   Աշխատանքների ղեկավարները սկսում են անհանգստանալ, քանի որ աշխատանքը, որը նրանք ավարտել էին բավականին բարդ էր / այդպիսի աշխատանք չէր ձեռնարկել ոչ ոք աշխարհում/ ինչպես նաև նոր էին հեռացրել փայտե աստիճանները և քանդել էին ճամբարները:     Եվ այս ամենի հետ մեկտեղ սասկյան թագավորի համար տեղ չէր նախատեսված հուշարձանի մեջ: Ամբողջ ազատ տարածությունը լցված էր արձանագրությամբ: Բայց նորից դեպի Բեխիստուն ձգվեցին քարավանները , և կրկին կառուցվում են հսկայական անտառներ և կրկին քանդակագործները, օգտվելով մայրաքաղաքից բերված դիմանկարներից՝ բարձր նշաձև գլխարկներից, անցնում են աշխատանքի: Ստիպված էին հանել էլամերեն գրառումը և նրա տեղում թագավորների վերջին շարքում հարմարեցնել նոր առաջնորդին: 
ֆրագմենտ բառելիեֆից
    Հետզհետե քանդված էլամերեն գրառումը վերականգնվում է այլ վայրում:
  Թագավորը, տեսնելով հուշարձանը , բարձր վարձատրում է աշխատանքի պատասխանատուներին և քանդակագործներին: Գրառման մեջ հանդիպում էին բառեր, որոնք արգելում էին հուշարձանի վնասումը՝ ծանր պատիժի ահի ներքո:
   Դարեհ թագավորը հայտնում է. <<Դու, որ կտեսնես այս գրառումը, որը ես պատվիրել եմ քանդակել ժայռի մեջ, և այս մարդկանց պատկերները, ոչինչ մի քանդիր և մի ձեռք տուր, հոգ տար, քանի դեռ դու ընտանիք ունես պահպանիր նրանց ապահով և անվտանգ>>:
    Բայց որպեսզի կարողանայն քանդել այդ հուշարձանը նախ պետք է նարողանայն հասնել նրան, իսկ դա վեր էր մարդկայնին ուժերից: Ներքևից էլ գրառումը կարդալ հնարավոր չէր: Եվ հնարավոր էլ չէր իմանալ, որ վնասել այն արգելում է հենց ինքը Դարեհ թագավորը :
    Բայց զինվոր և մարզիկ Ռաուլինսոնին չես վախեցնի այդ 150 մ-ով, որը առանձնացնում էր արձանագրությունը ժայռի հիմքից: 1837թ-ին նա ՝ անգլիական բանակի մայորը, անտեսելով վտանգը, այդ ժայռի ժայռաբեկորների օգնությամբ իջնում  և կախվելով գլխապտույտ առաջացնող բարձունքում` պատճենահանում է տեքստի հին պարսկերեն հատվածը:
Դարեհ 1-ինի դամբարանը
     Բաբելոներենին նա համարձակվեց անցնել միայն մի քանի տարի անց՝ դրա համար պետք էին հսկայական աստիճաններ, ծովային պարաններ և այլ պարագաներ, որոնք դժվար էր հասցնել այնտեղ: Եվ այնուամենայնիվ 1846թ-ին նա ներկայացնում է Լոնդոնյան թագավորական ասիական հասարակությանը ոչ միայն հայտնի գրառման առաջին ճշգրիտ պատճենը, այլև նրա ամբողջական թարգմանությունը:
   Գրեթե 100 տարի շարունակվում էր Բեհիստունյան <<ձեռագրի>> ուսումնասրությունները: Պետք է արժանին մատուցել թագավոր Դարեհին, նա իրոք բարդ աշխատանք էր տվել գիտնականներին: Բայց և նրանք հարգանքով էին մոտենում նրա պահանջին՝ ոչ մի փորձ չէր արվում քանդել կամ վնասել <<հպարտ գրառումը>> ՝ հնագույն թագավորի հաղթանակները մատնանշող:

Աբրահամյան Նաիրա